„Centrum Obywatelskich Inicjatyw Ustawodawczych NSZZ „Solidarność” – wkład w budowę podstaw ustrojowych III RP 1980-1994” – pod takim hasłem w Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie odbyła się sesja naukowa z okazji 45. rocznicy powstania Centrum Obywatelskich Inicjatyw Ustawodawczych NSZZ „Solidarność” (COIU S). Uroczysta sesja była wyjątkową okazją do refleksji nad wkładem COIU S w budowę podstaw ustrojowych III Rzeczypospolitej.
Z COIU S współpracowało w sposób bliski 100. wybitnych, niezależnych prawników z całej Polski, a w sposób pośredni opiniami wspomagało ok. 200 osób. I ich pracy oraz opracowanym przez nich projektów ustaw poświęcone było spotkanie na Uniwersytecie Jagiellońskim. Uczestniczyli w nim m.in. Lech Wałęsa, przywódca NSZZ „Solidarność” i pierwszy Prezydent Wolnej Rzeczypospolitej, Jerzy Buzek, były Premier RP
i przewodniczący Parlamentu Europejskiego, przewodniczący I programowego Zjazdu NSZZ „S” w 1981 roku, Adam Bodnar, obecny minister sprawiedliwości. Na sali byli obecni prawnicy, sędziowie, naukowcy, działacze związkowi, którzy uczestniczyli w pracach COIU S. Gości witali rektor UJ prof. Piotr Jedynak, prezydent Krakowa Aleksander Miszalski oraz Kazimierz Barczyk, były prezes COIU S, przewodniczący Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Małopolski, inicjator sesji naukowej z okazji 45. rocznicy powstania Centrum Obywatelskich Inicjatyw Ustawodawczych NSZZ „Solidarność”.
– Nie miałem nigdy okazji podziękować tej grupie osób – mówił na konferencji prasowej przed rozpoczęciem sesji naukowej Lech Wałęsa. Były prezydent przyznawał, że nie miał świadomości, jak wielki wkład w zmiany ustrojowe mieli prawnicy pracującymi nad projektami ustaw. W wykładzie inaugurującym samą sesję Lech Wałęsa podkreślał, że mało kto wierzył, że „Solidarność” doprowadzi do upadku komunizmu i zmian ustrojowych w Polsce. Apelował, by dziś na nowo określić system wartości, bo inaczej świat i Polska nie poradzą sobie ze stojącymi przed nimi wyzwaniami.
– Nie spodziewaliśmy się, że naszą praworządność po tylu latach znowu musimy budować od podstaw – mówi Jerzy Buzek. – System prawny to nic innego jak zapisany system naszych wartości. Zapisane na początku „Solidarności hasła są dziś jak najbardziej aktualne – przekonywa były premier. I przypominał np. takie zapisy, że państwo ma służyć narodowi i że państwo nie może być utożsamiane z jedną partią polityczną. – Te zasady są dziś równie ważne, jak 44 lata temu, równie ważna jest dyskusja na ten temat – dodał Jerzy Buzek.
Były premier podkreślał, że pracownicy wymiaru sprawiedliwości mieli zadanie szczególne w pierwszym okresie Solidarności, bo wszystko było budowane od podstaw. Wspominał, że po ogłoszeniu stanu wojennego w grudniu 1981 roku wydawało się, że wszystkie działania podjęte w ciągu 15 miesięcy „Solidarności”, w tym także prace Centrum Obywatelskich Inicjatyw Ustawodawczych, przepadły na zawsze. Ale po 1989 roku wiele ustaw przygotowanych przez Centrum, mogło po niewielkich poprawkach szybko trafić do prac legislacyjnych w Sejmie. – Centrum miało wielką zasługę w stworzeniu obywatelskiego projektu Konstytucji, z którego wiele zapisów weszło do Konstytucji uchwalonej ostatecznie przez Zgromadzenie Narodowe – zwracał uwagę Jerzy Buzek.
Według ministra sprawiedliwości Adama Bodnara wkład Centrum Obywatelskich Inicjatyw Ustawodawczych w budowanie państwa obywatelskiego jest nie do przecenienia. – To były ustawy nadziei – pisane na moment, w którym będzie można je uchwalić. Nie było gwarancji, że ten moment nadejdzie. Kiedy jednak w 1989 roku powstał rząd Tadeusza Mazowieckiego, były gotowe reformy ustrojowe przygotowane przez prawników – przypominał obecny szef resortu sprawiedliwości. – Jeżelibyśmy spojrzeli na poprzednie 8 lat, to też był okres pisania ustawy na ten „dzień po”, a nie tylko protestów przeciwko łamaniu praworządności. Ale okazało się, że to wprowadzenie tych ustaw jest takie proste, jak w roku 1989 – zaznaczył Adam Bodnar.
Minister sprawiedliwości podziękował wszystkich pracującym na rzecz OCIU S, wręczył odznaczenia resortowe kilku osobom. Otrzymali je: Irena Lipowicz, Andrzej Rzepliński (nieobecny), Marek Safjan, śp. Mieczysław Gil, Andrzej Kubas, Andrzej Mączyński, Elżbieta Sadzik (nieobecna) i Andrzej Urbanik. Co ciekawe – te odznaczenia nadał 12 lat temu minister sprawiedliwości Jarosław Gowin, ale do tej pory ich nie wręczono osobom wyróżnionym.
– W sprawach Centrum Obywatelskich Inicjatyw Ustawodawczych NSZZ „Solidarność” byliśmy pierwsi. Parafrazując słowa ojca świętego Jana Pawła II – to tu się wszystko zaczęło… – mówił Kazimierz Barczyk w auli Collegium Maius, gdzie spotykali się członkowie Centrum w latach 80. – Obalaliśmy komunizm metodą pokojową i budowaliśmy podstawy ustrojowe dla III Rzeczpospolitej. Zmienialiśmy ustrój, bo czyż nie było tym przygotowanie w 1981 roku kodeksu karnego bez kary śmierci czy prawa prasowego bez cenzury? – stwierdził Kazimierz Barczyk, były prezes COIU „S”.
Hasłem przewodnim sesji naukowej poświęconej COIU „S” była opinia wybitnego historyka państwa i prawa, prorektora UJ prof. Stanisława Grodziskieg0, wyrażona po zebraniu i opracowaniu materiałów w dwóch kilkusetstronicowych książkach. Prof. Grodziski stwierdził: „Obywatelskie Inicjatywy Ustawodawcze Solidarności, bez najmniejszych wątpliwości, należy ustawić w szeregu największych działań reformatorskich społeczeństwa i państwa polskiego co najmniej od Konstytucji 3-Maja”.
Historia
I Ogólnopolskie Forum Pracowników Wymiaru Sprawiedliwości zorganizowane w Sądzie Wojewódzkim w Krakowie w dniach 17-18 stycznia 1981, było pierwszym zjazdem sędziów po 1957 r. Zapoczątkowało to formalnie działalność COIU ,,S” założonego i kierowanego przez sędziego Kazimierza Barczyka, jako członka prezydium Krajowej Komisji Koordynacyjnej Pracowników Wymiaru Sprawiedliwości ,,Solidarności” – Pełnomocnika ds. Nowelizacji Ustaw, który powoływał przewodniczących komisji kodyfikacyjnych oraz zespołów dla przełożenia programu „Solidarności” na projekty ustaw. Podczas Forum rozpoczęły pracę Komisje Kodyfikacyjne Prawa Karnego na czele z prof. Władysławem Wolterem, nestorem polskich karnistów, ogólnopolskim autorytetem prawniczym. Opracowały one projekty: Kodeksu Karnego bez kary śmierci i przestępstw politycznych, Kodeks Karby Wykonawczy oraz dwa warianty Kodeksu Postępowania Karnego, w tym z sędzią śledczym, z gwarancjami praworządności i dla zwiększenia niezależności prokuratury poddanej do tej pory bezpośredniemu nadzorowi politycznemu nomenklatury partyjnej. Na Forum zaprezentowano założenia samorządu sędziów gwarantującego niezawisłość sędziowską wobec powszechnego wpływania na sędziów przez partyjną nomenklaturę. W Forum uczestniczyło ok. 250 przedstawicieli głównie solidarnościowego środowiska sędziowskiego z 65 sądów, pracowników nauki prawa z 6 uniwersytetów oraz nielicznych niezależnych prokuratorów, a także adwokatów, radców prawnych i przedstawicieli kierownictwa „S” na czele ze Zbigniewem Romaszewskim, który kierował Komisją Interwencji i Praworządności NSZZ „Solidarność”. Uczestnicy Forum wielokrotnie przywoływali sentencję: „Niechaj prawo zawsze prawo znaczy, a sprawiedliwość – sprawiedliwość.”
II Ogólnopolskie Forum Prawników COIU ,,S” poświęcone ponownie kluczowej wówczas walce o praworządność z udziałem kilkuset niezależnych prawników z całej Polski dyskutowało 13-14 czerwca 1981 w Auli UJ m.in. nad społecznymi projektami ustaw usuwających wówczas skrajną represyjność Prawa Karnego i powszechnie w tym celu używanych instrumentalnie instytucji, aparatu ścigania, prokuratury, MO, SB i dyspozycyjnych sędziów. Były to Kodeks Karny, dwa Kodeksy Postepowania Karnego, w tym z sędzią śledczym dla kontrolowania prokuratury, Kodeks Karny Wykonawczy, Prawo o Ustroju Sądów Powszechnych, ustawy o Sądzie Najwyższym, Prokuraturze, Adwokaturze, Radcach Prawnych oraz MO i SB. Na wniosek prezesa COIU ,,S” powołało swoją agendę – Społeczną Radę Legislacyjną złożoną z 21wybitnych teoretyków prawa (m.in. z udziałem profesorów Andrzeja Stelmachowskiego, Wiesława Chrzanowskiego, Waleriana Pańko) i 21 prawników praktyków oraz działaczy społecznych „S” (m.in. Zbigniewa Bujaka, Mieczysława Gila) dla kompleksowej oceny stanu prawa i jego koniecznych zmian.
III Ogólnopolskie Forum Prawników zorganizowane 28-29 listopada 1981 w Auli UJ dyskutowało nad projektami kolejnych ustaw, m.in. nad 150-stronnicowym Kodeksem Pracy opracowanym pod kierunkiem prof. Tadeusza Zielińskiego z udziałem kilkudziesięciu specjalistów, w tym dr. Lecha Kaczyńskiego. Wówczas ukonstytuowała się SRL na czele z przewodniczącym prof. Stefanem Grzybowskim, b. Rektorem UJ oraz sekretarzem SRL koordynującym prace COIU ,,S” sędzią Kazimierzem Barczykiem.
IV Ogólnopolskie Forum Prawników m.in. nt. prawa cywilnego, praw ochrony konsumentów planowane na styczeń 1982, z wydrukowanymi materiałami i referatami w książce – niestety przemielonymi po wprowadzeniu stanu wojennego – już się nie odbyło. Pracami tymi kierowały prof. Ewa Łętowska i prof. Czesława Żuławska.
Po wprowadzeniu stanu wojennego COIU „S” pełniło rolę tajnego zespołu ekspertów prawnych ‘Solidarności” oraz w mniejszym stopniu prowadziło przygotowawcze prace legislacyjne.
Adwokaci pro bono bronili tysięcy oskarżonych działaczy „Solidarności”. Prawnicy z COIU „S” założyli w Krakowie 1986 r. ogólnopolskie, podziemne pismo „Paragraf” dokumentujące przypadki łamania praworządności.
COIU „S” – SRL publicznie reaktywowało swoją działalność posiedzeniem 4 marca 1989 r. w Sali Senackiej UJ, a po wyborach 1989 r. stało się zespołem ekspertów solidarnościowego Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego i Senatu RP, obradując w Collegium Maius UJ, przygotowując własne, społeczne projekty ustaw oraz opiniując przesyłane projekty procedowane w Parlamencie.
Najważniejsze społeczne projekty ustaw opracowane przez COIU „S”
w 1981 r.
- wstępne założenia Konstytucji „Solidarności”, prof. Andrzej Kubas, mec. dr Andrzej
Rozmarynowicz, - Kodeks Karny bez kary śmierci i przestępstw politycznych oraz innych represyjnych kar
państwa totalitarnego, prof. Władysław Wolter, prof. Andrzej Zoll, - Kodeks Postepowania Karnego zapewniający podstawowe prawo do obrony, prof. Stanisław Waltoś i mec. dr Kazimierz Ostrowski,
- Kodeks Postepowania Karnego z niezawisłym sędzią śledczym decydującym o zastosowaniu aresztu śledczego, ograniczając role upolitycznionej prokuratury, prof. Alfred Kaftal,
- Kodeks Karny Wykonawczy, ukończony w marcu 1982 z myślą o zapewnieniu humanitarnych warunków 10 tys. internowanym działaczom „Solidarności”, prof. Andrzej Rzepliński,
- projekt ustawy o Wolnym Dostępie do Informacji Publicznych, ograniczając przez to
powszechną zasłonę „tajemnicy państwowej”, prof. Andrzej Wasilewski, - projekt ustawy o Samorządzie i Przedsiębiorstwie ograniczający nomenklaturę partyjną
opracowany we współpracy z Siecią 16. Wiodących Zakładów „Solidarności”, prof. Stanisław Włodyka, Edward Nowak, - Kodeks Pracy z podstawowymi prawami i gwarancjami dla pracowników, prof. Tadeusz
Zieliński, - projekt ustawy o Naprawieniu Szkód Wynikających z Wypadków przy Pracy i Chorób
Zawodowych, dziesiątki tysięcy pracowników ginęło lub odnosiło obrażenia otrzymując
groszowe odszkodowania, sędzia dr Zygmunt Bidziński, - Prawo Prasowe bez cenzury, z Krajową Radą Radiofonii i Telewizji, umożliwiające powstanie wolnych mediów – prace zakończono 12 grudnia 1981 r. i zaprezentowano w krakowskim Klubie Dziennikarzy „Pod Gruszką”, prof. Andrzej Kopff, b. prorektor UJ, prof. Stanisław Waltoś,
- Prawo o Ustroju Sądów Powszechnych gwarantujące sędziom niezawisłość od władz
politycznych, Adam Strzembosz, Kazimierz Barczyk, - ustawa o Sądzie Najwyższym likwidująca pięcioletnie kadencje i gwarantującą niezawisłość sędziom do przejścia w stan spoczynku, SSN Zofia Wasilkowska, b. Minister Sprawiedliwości po 1956 r., SSN Stanisław Rudnicki,
- ustawa o Prokuraturze zapewniająca niezależność od władz politycznych prokuraturze i
prokuratorom, prok. Aleksander Herzog, prok. Krzysztof Bachmiński, prok. Krzysztof
Kozdronkiewicz, - ustawa o Adwokaturze zapewniająca niezależność adwokatom i samorządowi
adwokackiemu, mec. Maria Budzanowska, mec. Maciej Bednarkiewicz, - ustawa o Radcach Prawnych tworząca zawód niezależnego radcy prawnego i samorząd
radcowski w Polsce, rpr Jacek Żuławski, został Prezesem Krajowej Izby Radców Prawnych, - ustawa o Komisji Kodyfikacyjnej nowelizująca przedwojenny model opracowywania
kodeksów, prof. Andrzej Mączyński, prof. Sylwester Wójcik, - Prawo o Ochronie Konsumentów – nowe przepisy nieznane w gospodarce socjalistycznej, prof. Czesława Żuławska, prof. Ewa Łętowska,
- projekt demokratycznej Ordynacji Wyborczej do Rad Narodowych – zaprezentowany przez dr Tadeusza Syryjczyka na ostatnim posiedzeniu KK”S” w Gdańsku 12 grudnia 1981 r. (w lutym 1982 miały być przeprowadzone wybory do RN – zapewne byłyby zwycięskie dla kandydatów „S”),
- założenia zmian w Kodeksie Cywilnym racjonalizujące przepisy w duchu równości stron państwowych i prywatnych oraz gospodarki rynkowej, prof. Stefan Grzybowski,
po 1989 r.
- założenia ustawy o Samorządzie Terytorialnym, opracowane na prośbę Marszałka Senatu I kadencji prof. Andrzeja Stelmachowskiego, uchwalonej jako projekt przez Senat, a następnie przez Sejm, prof. Michał Kulesza, prof. Walerian Pańko, Kazimierz Barczyk,
- projekt ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa uzgodniony przy Okrągłym Stole,
obowiązujący do 2018 r., prof. Andrzej Rzepliński, prof. Marek Safjan, - projekt ustawy o Ustroju Sądów, m.in. z propozycją powołania sędziów pokoju, prof. Marek Safjan, prof. Andrzej Rzepliński,
- projekt ustawy o Urzędzie Ochrony Państwa w miejsce znienawidzonej, przestępczej Służby Bezpieczeństwa, prof. Jan Widacki, Jan Rokita, Kazimierz Barczyk,
- projekt ustawy o Policji w miejsce represyjnej Milicji Obywatelskiej, prof. Jan Widacki, Jan Rokita, Kazimierz Barczyk,
- projekt ustawy o Ministrze Spraw Wewnętrznych, dotychczas realizującym z ramienia KC PZPR brutalne represje w PRL, prof. Jan Widacki, Jan Rokita, Kazimierz Barczyk,
- projekt ustawy o Prokuratorii Generalnej RP chroniącej mienie Skarbu Państwa, rpr Stefan Płażek, prof. Mieczysław Sawczuk (zawetowanej przez Prezydenta A. Kwaśniewskiego w 1999 r, uchwalonej ponownie w 2005 r.),
- Prawo o Notariacie przywracające podstawowa rolę ksiąg wieczystych i wolny zawód rejenta, notariusze Andrzej Urbanik i Joanna Majewska-Greguła,
- Prawo o Zgromadzeniach dla zagwarantowania obywatelom realnego prawa do wolności zgromadzeń, prof. Stanisław Biernat, prof. Irena Lipowicz, prof. Mirosław Wyżykowski,
- Prawo Rolne ważne dla milionów mieszkańców wsi, rolników, chroniące gospodarstwa
rodzinne, prof. Walerian Pańko, - Prawo Spółdzielcze zwiększające podmiotowość i rolę spółdzielców, prof. Andrzej Mączyński,
- Prawo Wyznaniowe przywracające obywatelom wolność religii i likwidujące dyskryminację kościołów, mec. dr Andrzej Rozmarynowicz,
- ustawa Kodeks Wykroczeń – standardy demokratycznego państwa prawa, Tomasz
Grzegorczyk, Jan Skupiński, - Kodeks Postępowania w Sprawach o Wykroczenia – standardy demokratycznego państwa prawa, Tomasz Grzegorczyk, Jan Skupiński,
- ustawa o Ustroju Kolegiów ds. Wykroczeń – standardy demokratycznego państwa prawa, Tomasz Grzegorczyk, Jan Skupiński,
- Regulamin Obrad Senatu I Kadencji opracowany na prośbę Wicemarszałka Senatu Andrzeja Wielowieyskiego, mec. Zbigniew Dyka, mec. dr Andrzej Rozmarynowicz, Kazimierz Barczyk,
- 5 grudnia 1993 r. powołanie Społecznej Komisji Konstytucyjnej dla opracowania projektu Konstytucji „Solidarności” (jako kontynuowanie założeń z 1981 r.), pod którym zebrano 2 miliony podpisów, był kamieniem węgielnym Akcji Wyborczej „Solidarność”, inicjator i organizator Kazimierz Barczyk.
(AI GEG)
Fot. Artur Gawle
